Gajah Ngidak Endhog Ora Pecah
A. CANGKRIMAN PEPINDHAN
1. Abang-biram dudu kidang, pesegi dudu batu giling (sirah enggak kijang, pesegi bukan alat penggiling jamu).
Jawaban: bisikan bata
2. Ana titah duwe gulu tanpa berma, suwe silit nanging ora tau bebuwang (Ada khalayak punya leher tanpa
kepala, punya anus tetapi tak perantaraan keluarkan air besar): Jawab: botol
3. Kiai Demang klambi abang yen disuduk manthuk-manthuk (Bapak Demang berbaju merah jikalau
ditusuk mengangguk-angguk): Jawab: Anak uang (jantung) mauz
4. Bocah cilik blusak blusuk nang kebon (Anak mungil menyelinap di tegal). Jawab: Jarum
5. Bocah cilik nggendong omah (Anak kecil menggendong kondominium): Jawaban: Moluska
6. Dicakot bongkote sing kalong pucuke (Digigit pangkalnya yang berkurang ujungnya). Jawab: rokok
7. Dijupuki lebih lagi dadi mundhak gedhe (Diambil terus bahkan makara semakin besar). Jawab: Orang menggali
lubang.
8. Duwe rambut ora duwe endhas (Punya rambut tidak mempunyai pembesar) Jawab: Jagung
9. Dikethok malah tambah dhuwur (Dipotong sampai-sampai kian jenjang). Jawab: Seluar panjang
10. Emboke diidak idak anake dielus-belai (Ibunya diinjak-injak anaknya dibelai-sekaan): jawab tangga bambu
11. Emboke wuda anake tapihan (Ibunya bogel anaknya pakai tiras). Jawab: Pohon bambu dan anaknya
(bambu muda)
12. Ing ngisor kedhung ing ndhuwur payung (di bawah tasik di atas payung): Jawab: Bani adam menggodok nasi
pakai dandang. Ini ceritera jaman dandang belum digeser rice cooker. Momongan sekarang bisa jadi susah
mengasumsikan.
13. Kayu mati ginubed ula mati (Kayu nyenyat dililit ular belang sepi). Jawab: Gangsingan, gasing, nan dililit kenur dulu
kemudian dilempar.
14. Kebo andan dicancang merang (Mahesa putih diikat merang). Merang = Batang padi. Jawab: Buntil
(Makanan kawasan Jawa. Terbungkus daun bentul, didalamnya berisi parutan kelapa, lauk teri dan lain-lain.
Paling luar supaya tidak lepas, diikat merang). Mengapa perumpamaannya mengambil binatang kerbau?
Mungkin karena buntil itu gemuk seperti kerbau
15. Ora mudhun-mudhun yen ora nggawa mrica sak kanthong (Tak runtuh sekiranya tidak mengangkut mrica
sekantung). Jawab: Biji pelir papaya (Biji papaya diibaratkan mrica sekantung)
16. Rasane padha karo jenenge (Rasanya sama dengan namanya). Jawab: Sepet (sabut kelambir).
17. Sawah rong kedhok galengane mung sitok (Sawah dua petak galengannya semata-mata satu). Jawab: patera
pisang (tulang daunnya adalah dok)
18. Tibane ngisor digoleki ndhuwur (Jatuhnya ke sumber akar dicari ke atas): Jawab: genteng bocor. Dapat kembali
dijawab dengan makhluk kentut
19. Wit Adhikih woh adhakah; Wit adhakah woh adhikih (Pohonnya kecil buahnya segara; Pohonnya besar
buahnya kecil). Jawab: Buah semangka dan biji zakar mendira
20. Wujude kaya kebo, ulese kaya kebo, lakune makmur kebo, nanging dudu kebo (Bentuknya seperti mahesa,
warnanya sebagaimana munding, jalannya seperti kerbau cuma bukan munding). Jawab: Gudel (anak kerbau).
21. Yen mlaku sikile lore, yen mandheg sikile sepuluh (bila berjalan kakinya dua bila nangkring kakinya
sepuluh). Jawab: Khalayak jualan sate atau lainnya yang dipikul dengan wadah jualan muka dan belakang
kakinya masing-masing empat. Boleh dimodifikasi menjadi “yen mandheg sikile patbelas” (empatbelas).
Kalau penjualnya bopong dingklik kaki empat. Kalau kaki tiga ya tigabelas.
B. CANGKRIMAN WANCAHAN
Mohon diperhatikan bahwa akronim Jawa pelalah menggunakan satu maupun dua suku perkenalan awal terakhir. Situasi ini sedarun “clue” petunjuk cangkriman wancahan Jawa. Bagi menjawabnya, kita berpegang hanya dengan tungkai kata terakhir saja. Apa nan disingkat adalah keadaan sehari-hari yang damping dengan lingkungan kita (pada masa itu, tentunya)
1. Burnas kopen: Bubur panas kokopen (Dikokop: makan dengan mulut langsung menempel di labium
mangkuk)
2. Buta buri: Tebu ditata mlebu lori (Tebu ditata turut lori)
3. Gerbong tulis: Pager kobong watune mendhelis (Pagar terbakar batunya timbul)
4. Gowang pelot: Jagone ana lawang cempene mencolot (Pitam babi jagonya ada di pintu, anak kambingnya
meloncat
5. Itik pertis ibu perbeng ijah perlong: Tai pitik memper petis, tai kebo memper ambeng, tai gajah memper
golong. (Tai ayam seperti petis, tai kerbau seperti ambeng dan tai gajah sama dengan golong). Ambeng: nampan
samudra; Golong: bongkahan besar. Cangkriman yang ini memang taksir jorok.
6. Kablak ketan: (membacanya “koblok ketan). Nangka tiba ning suketan (Nangka jatuh di rerumputan)
7. Kicak ketan: Kaki macak iket-iketan (poyang-kakek berhias pakai destar)
8. Langdikum ditasbir: Lulang dikum dientas njebibir (Kulit direndam, selepas basah, diangkat akan
mengembang)
9. Ling cik tu tu ling ling yu: maling mancik watu, watu nggoling mencolong mlayu (Mencolong naik alai-belai, alai-belai terguling
maling lari)
10. Manuk biru: Pamane caplak bibine kuru (Pamannya kreatif bibinya kurus)
11. Nituk lersure: Nini ngantuk diseler susure (nenek-nenek ngantuk dicuri susurnya). Sikat rambut: Gumpalan
tembakau yang sangat banyak diisap wanita, kebanyakan telah sepoteng umur.
12. Pak boletus: Tapak kebo ana lelene satus (Jejak kaki kerbau ada lelenya seratus)
13. Sampul bomba pak lawa pak piut: Tapak kebo amba, tapak ula dawa, tapak sapi ciut (Jejak kerbau lebar,
jejak ular cindai panjang dan jejak sapi sempit)
14. Pindhang kileng: sapi taci kandhang suku mentheleng: sapi di kandhang kakek mendelik matanya
15. Pindhang kutut: sapi mblandhang lukune katut (Sapi ngabur walukunya terbawa)
16. Pothel kidi: Tompo cemanthel kaki wedi (Kukusan tergantung kaki takut). Catatan: Yang dimaksud
dengan “kaki” adalah kakek (kaki-kaki: orang sepuh)
17. Rangsinyu muksitu: Jurang isi banyu gundukan pasir isi watu (Leger berisi air bukit berisi bisikan)
18. Samudra beldhes: Segane pera sambele pedhes (Nasinya gersang sambalnya pedas)
19. Suru bregitu: Asu turu dibregi watu (Anjing tidur ditimpa batu). NB. Adegan ini jangan ditiru
20. Surles penen: Susur teles pepenen (Tersengsam basah jemurlah). Sikat rambut: gumpalan tembakau yang diisap
wanita. Terdaftar bisa diisap ulang. Jikalau sudah basah, dijemur, kemudian hari tandus diisap ulang
21. Tuwan sinyo: Untu kedawan gusi menyonyo (Gigi berlebih panjang gusi menonjol)
22. Tuwok rawan: Untune krowok larane ora karuwan (Giginya berlubang sakitnya tidak karuan)
23. Wit tho yung: Rupiah dijiwit athi biyung (Bila dicubit aduh emak)
24. Wiwawite lesbadhonge: Uwi dawa wite tales amba godhonge (Uwi panjang pohonnya, talas bogok
daunnya). Uwi: sekaum tanaman ubi yang menjalar.
25. Wiwawite lesbadhonge jatos lempuk: Selevel di atas ditambah suci atos (berkanjang) dan pelem (Imangga)
empuk
26. Wiwawite lesbadhonge karwapake: Setolok di atas ditambah Andong dawa tipake (Gerobak panjang
jejaknya)
27. Yu mahe rong, lut mahe ndhut: Ketam omahe ngerong, welut omahe lendhut (Ketam rumahnya di lubang,
belut rumahnya di lumpur)
C. CANGKRIMAN TEMBANG
Umumnya adalah syair Pucung. Sejumlah puisi yang adv pernah saya kumpulkan yakni:
1. Sajak Asmaradhana: Wonten ta dhapur sawiji; Tanpa sirah tanpa reguk; Mung gatraning weteng
bae; Miwah suku kalihira; Nging tanpa dlamakan; Kanthaning bokong kadulu; Rumaket ing para priya
(Yaitu suatu wujud; Tanpa komandan tanpa leher; Sekadar berbentuk perut namun; Dan kaki keduanya; Tetapi
tanpa telapak tungkai; Bentuknya bokong dapat dilihat; Akrab puas para maskulin). Jawabnya: Celana. Gubahan:
Pada perian itu belum banyak wanita yang memakai celana luar. Sehingga keterangan terakhirnya “
Rumaket ing para priya”
2. Tembang Kinanthi: Wonten putri luwih ayu; Tan ana ingkang tumandhing; Sariranira sang retna; Owah-
owah saben kandang kuda; Yen rina kucem kang cahya; mung ratri mancur nelahi (Ada putri amat cantik; tidak ada
nan menandingi; badan sang bidadari; Berubah setiap hari; Jika siang suram cahayanya; Hanya pada
malam hari bersinar cahayanya). Jawaban: Wulan
3. Sajak Pangkur: (Yang ini cangkriman blenderan berbentuk tembang) Badhenen cangkriman ingwang;
Tulung-tulung ana gedhang awoh gori; Ana pitik ndhase telu; Gandhenana endhase; Kyai Dhalang yen
mati sapa sing mikul; Ana buta nunggang grobag; Selawe sunguting gangsir. Jawaban: a. Gedhang awoh
gori maksudnya gedhang awoh ditegori, pisang berbuah ditebangi; b. Pitik ndhase telu maksudnya pitik
ndhase dibuntel wulu, ayam kepalanya dibungkus surai; c. Ki Dhalang maksudnya kadhal dan walang, atau
belalang. Jadi jikalau mati ya tidak ada yang memikul; d. Ana buta nunggang grobag, maksudnya tebu
ditata, tebu setelah ditata dimasukkan bendi, jika saat ini turut truk; Selawe sunguting gangsir,
maksudnya selawe adalah sak lawe, sebesar lawe atau lawe tenun.
4. Syair Pucung: Kiai pucung cangkemu marep mandhuwur; Sabane ing sendhang; pencokane
lambung cengkar; Prapteng wisma si pucung mutah kuwaya (Bapak pucung mulutmu memfokus ke atas;
Perginya ke mata air; Hinggapnya di pinggang kiri; Sampai flat si pucung memuntahkan air). Jawab:
Klenthing tempat air
5. Tembang Semawang: Buya pucung dudu watu dudu gunung; Sangkamu ing sabrang; Ngon ingone si
Tumenggung; Yen lumampah si pucung lembehan grana (Buya simaung bukan batu enggak gunung; Asalmu berbunga
kapling menyebelah; Piaraan si Bupati; Kalau berjalan sang keluwak berlenggang hidung). Jawab: gajah
6. Tembang Pucung: Bapak pucung renten-renteng kaya kalung; Dawa kaya ula; Pencokanmu wesi putar;
Sing disaba si pucung mung turut kutha (Bapak pucung berangkai seperti kalung; Panjang bagaikan ular bakau;
Gelanggang bertenggermu besi putar; Yang didatangi sang pucung semenjak ii kabupaten ke kota). Jawab: kereta api
7. Sajak Pucung: Namung tutuk; Lan indra penglihatan kalih kadulu; Rupiah pinet kang karya; Sinuduk netrane kalih;
Yeku saratira angot ngemah-ngemah (Sekadar mulut; Dan mata dua terlihat; Bila diminta kinerjanya;
ditusukkan matanya yang dua; Itulah syarat dia mengunyah). Jawabannya: Gunting
D. CANGKRIMAN BLENDERAN
1. Sensasional bisane dadi wungu dikapakake? (Sensasional cak agar boleh menjadi ungu diapakan). Jawab: Digebuk
(Campuran cangkriman wancahan dan blenderan. Biru: Babi turu/tidur dan wungu: kerumahtanggaan bahasa Jawa
signifikan warna ungu atau bangun semenjak tidur)
2. Gurih endi daging kucing karo daging pitik? (Enak mana daging kucing dan daging ayam? Jawab: Jika
menjawab enak daging ayam berarti perhubungan bersantap daging meong. Modifikasi cangkriman ini banyak.
Misal daging sapi, daging tikus dan tak enggak).
3. Gajah ngidak endhog ora pecah (Gajah berangkat telur bukan semenjak). Jawab: Nan lain pecah gajahnya.
4. Gajah numpak langca ketok apane? (Gajah naik becak terpandang apanya?) Jawab Ketok ndobose
(kelihatan membualnya)
5. Suru supaya bisa mlayu dikapakake? (Suru: daun pisang yang dilipat dua kemudian dijadikan semacam
sendok bakal makan nasi maupun bubur. Suru disini adalah abreviasi bermula asu turu atau monyet tidur. Mlayu
merupakan lari. Jadi merupakan paduan cangkriman wancahan dan blenderan. Jawab: Digebuk
6. Wong dodol tempe ditaleni (Manusia jual tempe diikat). Jawab: Yang diikat bukan orangnya semata-mata
tempenya (Bani adam jual tempe di pasar tradisional. Tempe dibungkus daun sejati maupun daun pisang kemudian
diikat pakai tali bambu atau lainnya)
7. Wong dodol klapa dikepruki (Orang jual kelapa dipukuli kepalanya). Jawab: Yang dikepruk bukan
orangnya cuma kelapanya (Individu jual kelambir di pasar tradisional).
8. Wong hening ditunggoni wong mesam-mesem (Orang mati ditungguin orang mesem-senyum). Jawab:
Yang senyum bukan yang meninggal sahaja yang menunggui)
E. Tidak-Tak (CANGKRIMAN Yang MEMANG HARUS DITEBAK)
1. Ana kewan mapane ing pangan. Saben wong mesthi wedi. Menyinkronkan digendhong dening manungsa, kewan iku
ora medeni maneh, lan ora nyakot manungsa. Segala apa arane kewan iku? (Cak semau binatang bertempat tinggal di
hutan. Setiap makhluk karuan takut. Jika digendong individu, sato itu menjadi bukan berpenjaga pula dan
tidak mengerkah manusia. Satwa apa itu?). Jawabnya: Celeng; yang digendong hamba allah: celengan.
2. Ana piranti sabane ing pawon. Menyerentakkan ketiban cecak bisa mabur. Apa iku? (kalo). Ini cangkriman
menunggangi huruf Jawa. Peralatan dapur tersebut adalah “kalo” yang biasa dipakai bakal mencuci
sayuran yang sudah dipotong-potong. Kalo terdiri dari aksara “ka” dan “la” yang diberi “taling tarung”
sehingga berbunyi “lo” Kalo kalau kejatuhan “ceceg”, artinya ditambah “ceceg” yaitu tanda baca yang
mengubah “lo” menjadi “long” maka dari kalo akan menjadi kalong. Ya pasti bisa bingung.
3. Bosok justru enak (Tembelang malah sedap). Jawab: tape; bisa dijawab juga dengan “Tempe”
4. Dideleng gampang, dicekel angel (dilihat mudah, dipegang susah). Jawab: Rawi.
5. Dipedhanga, dimriyema, dibedhila ora tenang nanging yen dicegati sepi (Sungguhpun dipedang, dimeriam, ditembak tidak mati. Sekadar jika dihalangi mati). Jawab: Air. Air kalau dibendung akan nangkring.
6. Ing sadhuwuring lawang ana cecak. Rupe cecak iku lunga, lawang iku dadi kewan kang bisa mabur. Segala
arane kewan iku? Ini kembali cangkriman menggunakan lambang bunyi Jawa. Lawang, terdiri berpokok huruf la dan wa,
kemudian diberi ceceg di atas fonem wa sehingga berbunyi “wang”. Jadi takdirnya “lawang” cecegnya di ambil
maka bunyinya menjadi “lawa”. Lawa adalah kelelawar, jadi bisa lopak-lapik. Cangkriman ke dua ini
teman yang pertama. Kalau yang pertama degenerasi ceceg maka nan ke dua cecegnya lari
7. Lawa telu kalong loro ana pira? (Kelelawar tiga kalong dua jumlahnya berapa? Jawab: Kalau dijawab
“satu” pasti pelecok. Yang benar jawabnya “lima”. Kabar: Kalong dalam bahasa Jawa berarti
“berkurang. Kaprikornus kalau kita bukan jeli maka akan serempak menjawab “suatu”. Kemudian ditertawakan semua
sosok. Cangkriman memang kadang-kadang jawabannya terlalu sepele.
Inilah 70 cangkriman yang dapat saya tampilkan. Jangan Lupa Isi Komentar & Semoga Bermanfaat… 🙂
Source: https://tirtaardi.blogspot.com/2014/02/kumpulan-contoh-cangkriman.html